Subodhalankarapatha
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
Subodhālaṅkāro
1. Dosāvabodha-paṭhamapariccheda
Ratanattayappaṇāma
1.
Munindavadanambhoja, gabbhasambhavasundarī;
Saraṇaṃ pāṇinaṃ vāṇī, mayhaṃ pīṇayataṃ manaṃ.
Nimitta
2.
**Rāma, sammā’**dya’laṅkārā, santi santo purātanā;
Tathāpi tu vaḷañjenti, suddhamāgadhikā na te.
Abhidhānādikaṃ
3.
Tenā’pi nāma toseyya, mete laṅkāravajjite;
Anurūpenā’laṅkāre, ne’sa meso parissamo.
4.
Yesaṃ na sañcitā paññā, nekasatthantaro’citā;
Sammoha’bbhāhatā ve’te, nāvabujjhanti kiñcipi.
5.
Kiṃ tehi pādasussūsā, yesaṃ natthi garūni’ha;
Ye tappādarajokiṇṇā, te’va sādhū vivekino.
6.
::gatha1 Kabba, nāṭakanikkhitta, nettacittā kavijjanā; ::
Yaṃkiñci racayante’taṃ, na vimhayakaraṃ paraṃ.
7.
Teye’va paṭibhāvento, so’va bandho savimhayo;
Yena tosenti viññū ye, tattha pya’vihitā’darā.
8.
::gatha1 Bandho ca nāma sadda,tthā, sahitā dosavajjitā; ::
::gathalast Pajja gajja vimissānaṃ, bhedenā’yaṃ tidhā bhave. ::
9.
::gatha1 Nibandho cā’nibandho ca, puna dvidhā niruppate; ::
Taṃ tu pāpentya’laṅkārā, vindanīyatarattanaṃ.
10.
Anavajjaṃ mukhambhoja ‘‘ambhoja’’nti padaṃ pāḷiyaṃ natthi, vārijavācakaṃ, sakkaṭaganthato anītaṃ, manavajjā ca bhāratī;
Alaṅkatā’va sobhante, kiṃ nu te nira’laṅkatā?
11.
Vinā garūpadesaṃ taṃ, bālo’laṅkattu micchati;
Sampāpuṇe na viññūhi, hassabhāvaṃ kathaṃ nu so?
12.
Ganthopi kavivācāna, malaṅkāra’ppakāsako;
Yāti tabbacanīyattaṃ, ta’bbohārū’pacārato.
13.
::gatha1 Dvippakārā alaṅkārā, tattha sadda, tthabhedato; ::
::gathalast Saddatthā bandhanāmā’va, taṃsajjita tadāvali. ::
14.
Guṇālaṅkārasaṃyuttā, api dosalava’ṅkitā;
Pasaṃsiyā na viññūhi, sā kaññā viya tādisī.
15.
Tena dosanirāso’va, mahussāhena sādhiyo;
Niddosā sabbathā sā’yaṃ, saguṇā na bhaveyya kiṃ?
16.
Sā’laṅkāraviyuttā’pi, guṇayuttā manoharā;
Niddosā dosarahitā, guṇayuttā vadhū viya.
17.
::gatha1 Pade vākye tadatthe ca, dosā ye vividhā matā; ::
So’dāharaṇa metesaṃ, lakkhaṇaṃ kathayāmya’haṃ.
Padadosa uddesa
18.
Viruddhatthantarā, jhattha, kiliṭṭhāni, virodhi ca;
Neyyaṃ, visesanāpekkhaṃ, hīnatthaka manatthakaṃ.
Vākyadosa uddesa
19.
Dosā padāna vākyāna, mekatthaṃ bhaggarītikaṃ;
Tathā byākiṇṇa gāmmāni, yatihīnaṃ kamaccutaṃ;
Ativutta mapetatthaṃ, sabandhapharusaṃ tathā.
Vākyatthadosauddesa
20.
Apakkamo’, cityahīnaṃ, bhaggarīti, sasaṃsayaṃ;
Gāmmaṃ duṭṭhālaṅkatīti, dosā vākyatthanissitā.
Padadosaniddesa
21.
::gatha1 Viruddhatthantaraṃ tañhi, yassa’ññattho virujjhati; ::
::gathalast Adhippete yathā megho, visado sukhaye janaṃ. ::
22.
::gatha1 Visesya madhikaṃ yenā, jhattha metaṃ bhave yathā; ::
::gathalast Obhāsitā’sesadiso, khajjoto’yaṃ virājate. ::
23.
Yassa’tthā’vagamo dukkho, pakatyā’divibhāgato;
::gathalast Kiliṭṭhaṃ taṃ yathā tāya, so’ya māliṅgyate piyā. ::
24.
::gatha1 Yaṃ kiliṭṭhapadaṃ mandā, bhidheyyaṃ yamakādikaṃ; ::
Kiliṭṭhapadadose’va, tampi anto karīyati.
25.
Patītasaddaracitaṃ, siliṭṭhapadasandhikaṃ;
::gathalast Pasādaguṇasaṃyuttaṃ, yamakaṃ mata medisaṃ. ::
26.
::gatha1 Abyapetaṃ byapeta’ñña, māvuttā’nekavaṇṇajaṃ; ::
Yamakaṃ tañca pādāna, mādi, majjha, nta, gocaraṃ.
Abyapeta paṭhamapādādi yamakaṃ
27.
Sujanā’sujanā sabbe, guṇenāpi vivekino;
Vivekaṃ na samāyanti, avivekijanantike.
Abyapeta paṭhama dutiya pādādi yamakaṃ
28.
Kusalā’kusalā sabbe, pabalā’pabalā thavā;
No yātā yāva’hosittaṃ, sukhadukkhappadā siyuṃ;
Abyapeta paṭhama dutiya tatiyapādādi yamakaṃ.
29.
Sādaraṃ sā daraṃ hantu, vihitā vihitā mayā;
Vandanā vandanāmāna, bhājane ratanattaye.
Abyapeta catukkapādādi yamakaṃ
30.
Kamalaṃ ka’malaṃ kattuṃ, vanado vanado’mbaraṃ;
Sugato sugato lokaṃ, sahitaṃ sa hitaṃ karaṃ.
31.
Abyapetādiyamaka, sseso leso nidassito;
Ñeyyāni’māyeva disā, ya’ññāni yamakānipi.
32.
Accantabahavo tesaṃ, bhedā sambhedayoniyo;
Tathāpi keci sukarā, keci accantadukkarā.
33.
::gatha1 Yamakaṃ taṃ pahelī paheḷi (ka.) ca, nekantamadhurāni’ti; ::
Upekkhiyanti sabbāni, sissakhedabhayā mayā.
34.
Desakālakalāloka, ñāyāgamavirodhi yaṃ;
::gathalast Taṃ virodhipadaṃ ce’ta, mudāharaṇato phuṭaṃ. ::
35.
::gatha1 Ya dappatīta mānīya, vattabbaṃ neyya māhu taṃ; ::
::gathalast Yathā sabbāpi dhavalā, disā rocanti rattiyaṃ. ::
36.
Nedisaṃ bahu maññanti, sabbe sabbattha viññuno;
Dullabhā’vagatī sadda, sāmatthiyavilaṅghinī.
37.
::gatha1 Siyā visesanāpekkhaṃ, yaṃ taṃ patvā visesanaṃ; ::
::gathalast Sātthakaṃ taṃ yathā taṃ so, bhiyyo passati cakkhunā. ::
38.
::gatha1 Hīnaṃ kare visesyaṃ yaṃ, taṃ hīnatthaṃ bhave yathā; ::
::gathalast Nippabhī kata khajjoto, samudeti divākaro. ::
39.
::gatha1 Pādapūraṇamattaṃ yaṃ, anatthamiti taṃ mataṃ; ::
::gathalast Yathā hi vande buddhassa, pādapaṅkeruhaṃ pi ca. ::
Vākyadosa niddesa
40.
Saddato atthato vuttaṃ, yattha bhiyyopi vuccati;
::gathalast Ta mekatthaṃ yathā’bhāti, vārido vārido ayaṃ. ::
Yathā ca
41.
Titthiyaṅkurabījāni, jahaṃ diṭṭhigatāni’ha;
Pasādeti pasanne’so, mahāmuni mahājane.
42.
::gatha1 Āraddhakkamavicchedā, bhaggarīti bhave yathā; ::
::gathalast Kāpi paññā, kopi paguṇo, pakatīpi aho tava. ::
43.
Padānaṃ dubbinikkhepā, byāmoho yattha jāyati;
::gathalast Taṃ byākiṇṇanti viññeyyaṃ, tadudāharaṇaṃ yathā. ::
44.
::gatha1 Bahuguṇe paṇamati, dujjanānaṃ pyayaṃ jano; ::
::gathalast Hitaṃ pamudito niccaṃ, sugataṃ samanussaraṃ. ::
45.
Visiṭṭhavacanā’petaṃ, **gāmmaṃ’**tya’bhimataṃ yathā;
Kaññe kāmayamānaṃ maṃ, na kāmayasi kiṃnvi’daṃ?
46.
Padasandhānato kiñci, duppatītikaraṃ bhave;
::gathalast Tampi gāmmaṃ tya’bhimataṃ, yathā yābhavato piyā. ::
47.
Vuttesu sūcite ṭṭhāne, padacchedo bhave yati;
::gathalast Yaṃ tāya hīnaṃ taṃ vuttaṃ, yatihīnanti sā pana. ::
48.
::gatha1 Yati sabbatthapādante, vuttaḍḍhe ca visesato; ::
::gathalast Pubbāparānekavaṇṇa, padamajjhepi katthaci. ::
Tatthodāharaṇapaccudāharaṇāni yathā
49.
::gatha1 Taṃ name sirasā cāmi, karavaṇṇaṃ tathāgataṃ; ::
::gathalast Sakalāpi disā siñca, tiva soṇṇarasehi yo. ::
50.
Saro sandhimhi pubbanto, viya lope vibhattiyā;
Aññathā tva’ññathā tattha, yā’desādi parā’di’va.
51.
::gatha1 Cādī pubbapadantā’va, niccaṃ pubbapadassitā; ::
::gathalast Pādayo niccasambandhā, parādīva parena tu. ::
Sabbatthodāharaṇāni yathā
52.
::gatha1 Name taṃ sirasā sabbo, pamā’tītaṃ tathāgataṃ; ::
::gathalast Yassa lokaggataṃ patta, sso’pamā na hi yujjati. ::
53.
::gatha1 Munindaṃ taṃ sadā vandā, mya’nantamati muttamaṃ; ::
::gathalast Yassa paññā ca mettā ca, nissīmāti vijambhati. ::
Cādipādīsu paccudāharaṇāni yathā
54.
::gatha1 Mahāmettā mahāpaññā, ca yattha paramodayā; ::
::gathalast Paṇamāmi jinaṃ taṃ pa, varaṃ varaguṇā’layaṃ. ::
55.
::gatha1 Padatthakkamato muttaṃ, kamaccuta midaṃ yathā; ::
::gathalast Khettaṃ vā dehi gāmaṃ vā, desaṃ vā mama sobhanaṃ. ::
56.
::gatha1 Lokiyattha matikkantaṃ, ativuttaṃ mataṃ yathā; ::
::gathalast Atisambādha mākāsa, metissā thanajambhane. ::
57.
::gatha1 Samudāyatthato’petaṃ, taṃ apetatthakaṃ yathā; ::
::gathalast Gāviputto balibaddho, tiṇaṃ khādī pivī jalaṃ. ::
58.
::gatha1 Bandhe pharusatā yattha, taṃ bandhapharusaṃ yathā; ::
::gathalast Kharā khilā parikkhīṇā, khette khittaṃ phalatya’laṃ. ::
Vākyatthadosa niddesa
59.
::gatha1 Ñeyyaṃ lakkhaṇa manvattha, vasenā’pakkamādinaṃ; ::
Udāharaṇa metesaṃ, dāni sandassayāmya’haṃ.
Tatthā’pakkamaṃ yathā
60.
::gatha1 Bhāvanā, dāna, sīlāni, sammā sampāditāni’ha; ::
::gathalast Bhoga, saggādi, nibbāna, sādhanāni na saṃsayo. ::
Ocityahīnaṃ yathā
61.
::gatha1 Pūjanīyataro loke, aha meko nirantaraṃ; ::
::gathalast Mayekasmiṃ guṇā sabbe, yato samuditā ahuṃ. ::
Yathā ca
62.
::gatha1 Yācito’haṃ kathaṃ nāma, na dajjāmya’pi jīvitaṃ; ::
::gathalast Tathāpi puttadānena, vedhate hadayaṃ mama. ::
Bhaggarīti yathā
63.
::gatha1 Itthīnaṃ dujjanānañca, vissāso nopapajjate; ::
::gathalast Vise siṅgimhi nadiyaṃ, roge rājakulamhi ca. ::
Sasaṃsayaṃ yathā
64.
Munindacandimā loka, saralolavilocano;
::gathalast Jano’ vakkantapantho’va, gopadassanapīṇito. ::
65.
::gatha1 Vākyatthato duppatīti, karaṃ gāmmaṃ mataṃ yathā; ::
::gathalast Poso vīriyavā so’yaṃ, paraṃ hantvā na vissamī. ::
66.
::gatha1 Duṭṭhālaṅkaraṇaṃ tetaṃ tvethaṃ (?), yatthā’laṅkāradūsanaṃ; ::
Tassā’laṅkāraniddese, rūpa māvi bhavissati.
67.
Kato’tra saṅkhepanayā mayā’yaṃ,
Dosāna mesaṃ pavaro vibhāgo;
Eso’va’laṃ bodhayituṃ kavīnaṃ,
Tamatthi ce khedakaraṃ parampi.
Iti saṅgharakkhitamahāsāmiviracite subodhālaṅkāre
Dosāvabodho nāma
Paṭhamo paricchedo.
2. Dosaparihārāvabodha-dutiyapariccheda
68.
Kadāci kavikosallā, virodho sakalo pya’yaṃ;
Dosasaṅkhya matikkamma, guṇavīthiṃ vigāhate.
69.
Tena vuttavirodhāna, mavirodho yathā siyā;
Tathā dosaparihārā, vabodho dāni nīyate.
Tattha viruddhatthantarassa parihāro yathā
70.
Vindantaṃ pākasālīnaṃ, sālīnaṃ dassanā sukhaṃ;
::gathalast Taṃ kathaṃ nāma megho’yaṃ, visado sukhaye janaṃ? ::
Yathā vā
71.
::gatha1 Vināyakopi nāgo si, gotamopi mahāmati; ::
::gathalast Paṇītopi rasā’peto, cittā me sāmi te gati. ::
Ajha’tthassa yathā
72.
Kathaṃ tādiguṇābhāve, lokaṃ toseti dujjano?
::gathalast Obhāsitāsesadiso, khajjoto nāma kiṃ bhave? ::
73.
Pahelikāya paheḷikāya (ka.) māruḷhā, na hi duṭṭhā kiliṭṭhatā;
::gathalast Piyā sukhā’liṅgitaṃ ka, māliṅgati nu no iti. ::
74.
Yamake no payojeyya, kiliṭṭhapada micchite;
Tato yamaka maññaṃ tu, sabba metaṃmayaṃ viya.
Desavirodhino yathā
75.
::gatha1 Bodhisattappabhāvena, thalepi jalajānya’huṃ; ::
Nudantāni’va sucirā, vāsaklesaṃ tahiṃ jale.
Kālavirodhino yathā
76.
Mahānubhāva pisuno, munino manda māruto;
::gathalast Sabbotukamayaṃ vāyi, dhunanto kusumaṃ samaṃ. ::
Kalāvirodhino yathā
77.
Nimuggamānaso buddha, guṇe pañcasikhassapi;
::gathalast Tantissara virodho so, na sampīṇeti kaṃ janaṃ? ::
Lokavirodhino yathā
78.
Gaṇaye cakkavāḷaṃ so, candanāyapi sītalaṃ;
::gathalast Sambodhi satta hadayo, paditta’ṅgārapūritaṃ. ::
Ñāyavirodhino yathā
79.
::gatha1 Pariccattabhavopi tva, mupanītabhavo asi; ::
Acintyaguṇasārāya, namo te munipuṅgava.
Āgamavirodhino yathā
80.
::gatha1 Nevā’lapati kenā’pi, vacīviññattito yati; ::
Sampajānamusāvādā, phuseyyā’pattidukkaṭaṃ.
Neyyassa yathā
81.
Marīcicandanā’lepa, lābhā sītamarīcino;
::gathalast Imā sabbāpi dhavalā, disā rocanti nibbharaṃ. ::
Yathā vā
82.
Manonurañjano māra, ṅganāsiṅgāravibbhamo;
::gathalast Jinenā’samanuññāto, mārassa hadayā’nalo. ::
Visesanāpekkhassa yathā
83.
Apayātā’parādhampi, ayaṃ verī janaṃ jano;
::gathalast Kodhapāṭalabhūtena, bhiyyo passati cakkhunā. ::
Hīnatthassa yathā
84.
::gatha1 Appakānampi pāpānaṃ, pabhāvaṃ nāsaye budho; ::
::gathalast Api nippabhātā’nīta, khajjoto hoti bhāṇumā. ::
Anatthassa yathā
85.
Na pādapūraṇatthāya, padaṃ yojeyya katthaci,
::gathalast Yathā vande munindassa, pādapaṅkeruhaṃ varaṃ. ::
86.
Bhayakodhapasaṃsādi, viseso tādiso yadi;
Vattuṃ kāmīyate doso, na tatthe’katthatākato.
Yathā
87.
::gatha1 Sappo sappo! Ayaṃ handa, nivattatu bhavaṃ tato, ::
Yadi jīvitukāmo’si, kathaṃ ta mupasappasi?
Bhaggarītino yathā
88.
::gatha1 Yokoci rūpā’tisayo, kanti kāpi manoharā; ::
::gatha2 Vilāsā’tisayo kopi, ::
Aho! Buddhamaho’dayo.
89.
Abyāmohakaraṃ bandhaṃ, abyākiṇṇaṃ manoharaṃ;
Adūrapada vinyāsaṃ, pasaṃsanti kavissarā.
Yathā
90.
::gatha1 Nīluppalā’bhaṃ nayanaṃ, bandhukaruciro’dharo; ::
::gathalast Nāsā hema’ṅkuso tena, jino’yaṃ piyadassano. ::
91.
Samatikkanta gāmmattaṃ, kanta vācā’bhisaṅkhataṃ;
::gathalast Bandhanaṃ rasahetuttā, gāmmattaṃ ativattati. ::
Yathā
92.
::gatha1 Dunoti kāmacaṇḍālo, so maṃ sadaya niddayo; ::
Īdisaṃ byasanā’pannaṃ, sukhīpi ki mupekkhase?
93.
::gatha1 Yatihīnaparihāro, na pune’dāni nīyate; ::
Yato na savanu’bbegaṃ, heṭṭhā yesaṃ vicāritaṃ.
Kamaccutassa yathā
94.
Udāracarito’si tvaṃ, tene’vā’rādhanā tvayi;
::gathalast Desaṃ vā dehi gāmaṃ vā, khettaṃ vā mama sobhanaṃ. ::
Ativuttassa yathā
95.
Munindacandasambhūta, yasorāsimarīcinaṃ;
::gathalast Sakalopya’ya mākāso, nā’vakāso vijambhane. ::
96.
::gatha1 Vākyaṃ byāpannacittānaṃ, apetatthaṃ aninditaṃ; ::
Tenu’mmattādikānaṃ taṃ, vacanā’ññatra dussati.
Yathā
97.
::gatha1 Samuddo pīyate so’ya, maha’majja jarāturo; ::
::gathalast Ime gajjanti jīmūtā, sakkasse’rāvaṇo piyo. ::
98.
Sukhumālā’virodhitta, dittabhāvappabhāvitaṃ;
::gathalast Bandhanaṃ bandhapharusa, dosaṃ saṃdūsayeyya taṃ. ::
Yathā
99.
::gatha1 Passantā rūpavibhavaṃ, suṇantā madhuraṃ giraṃ; ::
::gathalast Caranti sādhū sambuddha, kāle keḷiparammukhā. ::
Apakkamassa yathā
100.
::gatha1 Bhāvanā, dāna, sīlāni, sammā sampāditāni’ha; ::
::gathalast Nibbāna, bhoga, saggādi, sādhanāni na saṃsayo. ::
101.
Uddiṭṭhavisayo koci, viseso tādiso yadi;
Anu’ddiṭṭhesu neva’tthi, doso kamavilaṅghane.
Yathā
102.
::gatha1 Kusalā’kusalaṃ abyā, kata’miccesu pacchimaṃ; ::
::gathalast Abyākataṃ pākadaṃ na, pākadaṃ paṭhamadvayaṃ. ::
103.
Saguṇānā’vikaraṇe, kāraṇe sati tādise;
Ocityahīnatā’patti, natthi bhūtatthasaṃsino.
104.
Ocityaṃ nāma viññeyyaṃ, loke vikhyāta mādarā;
Tattho’padesapabhavā, sujanā kavipuṅgavā.
105.
Viññātocityavibhavo, cityahīnaṃ parihare;
Tato’cityassa sampose,
Rasaposo siyā kate.
Yathā
106.
::gatha1 Yo mārasena māsanna, māsannavijayu’ssavo; ::
::gathalast Tiṇāyapi na maññittha, so vo detu jayaṃ jino. ::
107.
Āraddhakattukammādi, kamā’tikkamalaṅghane;
Bhaggarītivirodho’yaṃ, gatiṃ na kvā’pi vindati.
Yathā
108.
::gatha1 Sujana’ññāna mitthīnaṃ, vissāso no’papajjate; ::
::gathalast Visassa siṅgino roga, nadīrājakulassa ca. ::
Yathā
109.
::gatha1 Bhesajje vihite suddha, buddhādiratanattaye; ::
::gathalast Pasāda mācare niccaṃ, sajjane saguṇepi ca. ::
Sasaṃsayassa yathā
110.
Munindacandimā’loka, rasa lola vilocano;
::gathalast Jano’vakkantapantho’va, raṃsidassanapīṇito. ::
111.
Saṃsayāye’va yaṃkiñci, yadi kīḷādihetunā;
Payujjate na doso’va, sasaṃsayasamappito.
Yathā
112.
::gatha1 Yāte dutiyaṃ nilayaṃ, garumhi sakagehato; ::
Pāpuṇeyyāma niyataṃ, sukha’majjhayanā’dinā.
113.
::gatha1 Subhagā bhaginī sā’yaṃ, etassi’ccevamādikaṃ; ::
Na ‘gāmma’miti niddiṭṭhaṃ, kavīhi sakalehipi.
114.
Duṭṭhā’laṅkāravigame, sobhanā’laṅkatikkamo;
Alaṅkāraparicchede, āvibhāvaṃ gamissati.
115.
Dose parīharitu mesa varo’padeso,
Satthantarānusaraṇena kato mayevaṃ;
Viññāyi’maṃ garuvarāna’dhika’ppasādā,
Dose paraṃ parihareyya yasobhilāsī.
Iti saṅgharakkhitamahāsāmiviracite subodhālaṅkāre
Dosaparihārāvabodho nāma
Dutiyo paricchedo.
3. Guṇāvabodha-tatiyapariccheda
Anusandhi
116.
Sambhavanti guṇā yasmā, dosāne’va’matikkame;
Dassessaṃ te tato dāni, sadde sambhūsayanti ye.
Saddālaṅkāra uddesa
117.
Pasādo’jo, madhuratā, samatā, sukhumālatā;
Sileso’daratā, kanti, atthabyatti, samādhayo.
Saddālaṅkāra payojana
118.
Guṇehe’tehi sampanno, bandho kavimanoharo;
Sampādiyati kattūnaṃ, kitti maccantanimmalaṃ.
Saddālaṅkāra niddesa
119.
Adūrāhitasambandha, subhagā yā padā’vali;
::gathalast Supasiddhā’bhidheyyā’yaṃ, pasādaṃ janaye yathā. ::
120.
::gatha1 Alaṅkarontā vadanaṃ, munino’dhararaṃsiyo; ::
Sobhante’ruṇaraṃsī’va, sampatantā’mbujo’dare.
121.
::gatha1 Ojo samāsabāhulya, meso gajjassa jīvitaṃ; ::
Pajjepya’nā’kulo so’yaṃ,
Kanto kāmīyate yathā.
122.
::gatha1 Muninda manda sañjāta, hāsa candana limpitā; ::
Pallavā dhavalā tasse, veko nā’dharapallavo.
123.
Padā’bhidheyyavisayaṃ, samāsa byāsa sambhavaṃ;
Yaṃ pāriṇatyaṃ hotī’ha, sopi **ojo’**va taṃ yathā.
124.
::gatha1 Jotayitvāna saddhammaṃ, santāretvā sadevake; ::
::gathalast Jalitvā aggikhandho’va, nibbuto so sasāvako. ::
125.
::gatha1 Matthakaṭṭhī matassā’pi, rajobhāvaṃ vajantu me; ::
::gathalast Yato puññena te sentu, jina pāda’mbujadvaye. ::
126.
Iccatra niccappaṇati, gedho sādhu padissati;
Jāyate’yaṃ guṇo tikkha, paññānamabhiyogato.
127.
::gatha1 Madhurattaṃ padāsatti, ra’nuppāsavasā dvidhā; ::
Siyā samasuti pubbā, vaṇṇā’vutti paro yathā.
128.
::gatha1 Yadā eso’bhisambodhiṃ, sampatto munipuṅgavo; ::
::gathalast Tadā pabhuti dhammassa, loke jāto mahu’ssavo. ::
129.
::gatha1 Munindamandahāsā te, kunda sandohavibbhamā; ::
::gathalast Disanta manudhāvanti, hasantā candakantiyo. ::
130.
::gatha1 Sabbakomalavaṇṇehi, nā’nuppāso pasaṃsiyo; ::
::gathalast Yathā’yaṃ mālatīmālā, lina lolā’limālinī. ::
131.
Mudūhi vā kevalehi, kevalehi phuṭehi vā,
::gathalast Missehi vā tidhā hoti, vaṇṇehi samatā yathā. ::
Kevalamudusamatā
132.
::gatha1 Kokilā’lāpasaṃvādī, munindā’lāpavibbhamo; ::
::gathalast Hadayaṅgamataṃ yāti, sataṃ deti ca nibbutiṃ. ::
Kevalaphuṭasamatā
133.
::gatha1 Sambhāvanīyasambhāvaṃ, bhagavantaṃ bhavantaguṃ; ::
::gathalast Bhavantasādhanā’kaṅkhī, ko na sambhāvaye vibhuṃ. ::
Missakasamatā
134.
::gatha1 Laddhacandanasaṃsagga, sugandhi malayā’nilo; ::
::gathalast Manda māyāti bhīto’va, munindamukhamārutā. ::
135.
Aniṭṭhura’kkhara’ppāyā, sabbakomala nissaṭā;
::gathalast Kicchamuccāraṇā’peta, byañjanā sukhumālatā. ::
136.
::gatha1 Passantā rūpavibhavaṃ, suṇantā madhuraṃ giraṃ; ::
::gathalast Caranti sādhū sādhu (sī-chandhānurakkhaṇatthaṃ) sambuddha, kāle keḷiparammukhā. ::
137.
Alaṅkāravihīnā’pi, sataṃ sammukhate’disī;
Ārohati visesena, ramaṇīyā ta’dujjalā.
138.
::gatha1 Romañca piñcha racanā, sādhu vādāhitaddhanī; ::
::gathalast Laḷanti’me munimeghu, mmadā sādhu sikhāvalā. ::
139.
Sukhumālatta matthe’va, padatthavisayampi ca;
::gathalast Yathā matādisaddesu, kittisesādikittanaṃ. ::
140.
Siliṭṭha pada saṃsagga, ramaṇīya guṇā’layo;
::gathalast Sabandhagāravo so’yaṃ, sileso nāma taṃ yathā. ::
141.
::gatha1 Bāli’nduvibbhama’cchedi, nakharā’vali kantibhi; ::
::gathalast Sā munindapada’mbhoja, kanti vo valitā’vataṃ. ::
142.
Ukkaṃsavanto yokoci, guṇo yadi patīyate;
**Udāro’**yaṃ bhave tena, sanāthā bandhapaddhati.
143.
::gatha1 Pādambhoja rajo litta, gattā ye tava gotama; ::
::gathalast Aho! Te jantavo yanti, sabbathā nirajattanaṃ. ::
144.
Evaṃ jinā’nubhāvassa, samukkaṃso’tra dissati;
Paññavā vidhinā’nena, cintaye para mīdisaṃ.
145.
::gatha1 Udāro sopi viññeyyo, yaṃ pasattha visesanaṃ; ::
Yathā **kīḷāsaro līlā, hāso hemaṅgadā’**dayo.
146.
Lokiya’tthā’na’tikkantā, kantā sabbajanānapi;
::gathalast Kanti nāmā’tivuttassa, vuttā sā parihārato. ::
::centre Yathā muninda iccādi. ::
147.
**Atthabyattā’**bhidheyyassā,
Neyyatā saddato’tthato;
Sā’yaṃ tadubhayā neyya, parihāre padassitā;
::gathalast Yathā marīciccādi ca, manonurañjanoccādi. ::
Puna atthena yathā
148.
::gatha1 Sabhāvā’malatā dhīra, mudhā pādanakhesu te; ::
::gathalast Yato te’vanatā’nanta, moḷicchāyā jahanti no. ::
149.
‘Bandhasāro’ti maññanti, yaṃ samaggāpi viññuno;
::gathalast Dassanā’vasaraṃ patto, samādhi nāma’yaṃ guṇo. ::
150.
Aññadhammo tato’ññattha, lokasīmā’nurodhato;
Sammā ādhīyate’cce’so, **‘samādhī’**ti niruccati.
Samādhi uddesa
151.
Apāṇe pāṇīnaṃ dhammo, sammā ādhīyate kvaci,;
Nirūpe rūpayuttassa, nirase sarasassa, ca.
152.
Adrave dravayuttassa, akattaripi kattutā,;
Kaṭhinassā’sarīre,pi, rūpaṃ tesaṃ kamā siyā.
Samādhiniddesa
Apāṇe pāṇīnaṃ dhammo
153.
::gatha1 Uṇṇā puṇṇi’ndunā nātha! Divāpi saha saṅgamā; ::
::gathalast Viniddā sampamodanti, maññe kumudinī tava. ::
Nirupe rūpayuttassa
154.
::gatha1 Dayārasesu mujjantā, janā’**matarasesvi’**va; ::
Sukhitā hatadosā te, nātha! Pāda’mbujā’natā.
Nirase sarasassa
155.
::gatha1 Madhurepi guṇe dhīra, na’ppasīdanti ye tava; ::
::gathalast Kīdisī manasovutti, tesaṃ khāraguṇāna bho’. ::
Adrave dravayuttassa
156.
::gatha1 Sabbatthasiddha! Cūḷaka, puṭapeyyā mahāguṇā; ::
Disā samantā dhāvanti, kundasobhā sa lakkhaṇā.
Akattaripi kattutā
157.
::gatha1 Mārā’ribalavissaṭṭhā, kuṇṭhā nānāvidhā’yudhā; ::
::gathalast **Lajjamānā’**ññavesena, jina! Pādā’natā tava. ::
Kaṭhinassā sarīre
158.
Munindabhāṇumā kālo,
::gatha2 Dito bodho’dayā’cale; ::
Saddhammaraṃsinā bhāti, bhinda mandatamaṃ paraṃ.
159.
**Vamanu’ggiranādye’**taṃ, guṇavutya’pariccutaṃ;
::gathalast Atisundara maññaṃ tu, kāmaṃ vindati gāmmataṃ. ::
160.
::gatha1 Kantīnaṃ vamanabyājā, munipādanakhā’valī; ::
Candakantī pivantī’va, nippabhaṃ taṃ karontiyo.
161.
Acittakattukaṃ rucya rucca (sī.), miccevaṃ guṇakammataṃ;
Sacittakattukaṃ pe’taṃ, guṇakammaṃ yadu’ttamaṃ.
162.
::gatha1 **Uggiranto’**va sasneha, rasaṃ jinavaro jane; ::
Bhāsanto madhuraṃ dhammaṃ, kaṃ na sappīṇaye janaṃ.
163.
Yo saddasatthakusalo kusalo nighaṇḍu,
Chandoalaṅkatisu niccakatā’bhiyogo;
So’yaṃ kavittavikalopi kavīsu saṅkhya,
Moggayha vindati hi kitti’ mamandarūpaṃ.
Iti saṅgharakkhitamahāsāmiviracite subodhālaṅkāre
Guṇāvabodho nāma
Tatiyo paricchedo.
4. Atthālaṅkārāvabodha-catutthapariccheda
164.
Atthālaṅkārasahitā, saguṇā bandhapaddhati;
Accantakantā kantā yato accantakantā (ka.) va vuccante te tato’dhunā.
165.
::gatha1 Sabhāva, vaṅkavuttīnaṃ, bhedā dvidhā alaṃkriyā; ::
Paṭhamā tattha vatthūnaṃ, nānāvatthā’vibhāvinī.
Yathā
166.
::gatha1 Līlā vikanti subhago, disā thira vilokano; ::
::gathalast Bodhisattaṅkuro bhāsaṃ, viroci vāca māsabhiṃ. ::
167.
::gatha1 Vutti vatthusabhāvassa, yā’ññathā sā’parā bhave; ::
Tassā’nantavikappattā, hoti bījo’padassanaṃ.
Vaṅkavutti atthālaṅkāra
Uddesa
168.
Tatthā’tisaya, upamā, rūpakā, vutti, dīpakaṃ,;
Akkhepo, tthantaranyāso, byatireko, vibhāvanā.
169.
Hetu, kkamo, piyataraṃ, samāsa, parikappanā;
Samāhitaṃ, pariyāya, vutti, byājopavaṇṇanaṃ.
170.
Visesa, ruḷhāhaṅkārā, sileso, tulyayogitā;
Nidassanaṃ, mahantattaṃ, vañcanā, ppakatatthuti,.
171.
Ekāvali, aññamaññaṃ, sahavutti, virodhitā;
Parivutti, bbhamo, bhāvo, missa, māsī, rasī, iti.
172.
::gatha1 Ete bhedā samuddiṭṭhā, bhāvo jīvita muccate; ::
::gathalast Vaṅkavuttīsu posesi, sileso tu siriṃ paraṃ. ::
Niddesa
173.
::gatha1 Pakāsakā visesassa, siyā’tisayavutti yā; ::
::gathalast Lokā’tikkantavisayā, lokiyā,ti ca sā dvidhā. ::
174.
**Lokiyātisayasse’**te,
Bhedā ye jātiādayo;
::gathalast Paṭipādīyate tva’jja, lokātikkantagocarā. ::
175.
::gatha1 Pivanti dehakantī ye, nettañjalipuṭena te; ::
::gathalast Nā’laṃ hantuṃ jine’saṃ tvaṃ, taṇhaṃ taṇhāharopi kiṃ? ::
176.
::gatha1 Upamāno’pameyyānaṃ, sadhammattaṃ siyo’pamā; ::
::gathalast Sadda, tthagammā, vākyattha, visayā,ti ca sā bhidhā. ::
177.
::gatha1 Samāsa, paccaye, vā’dī, saddā tesaṃ vasā tidhā; ::
::gathalast Saddagammā samāsena, munindo candimā’nano. ::
178.
::gatha1 Āyādī paccayā tehi, vadanaṃ paṅkajāyate; ::
::gathalast Munindanayana dvandaṃ, nīluppaladalīyati. ::
179.
::gatha1 Ivādī iva, vā, tulya, samāna, nibha, sannibhā; ::
Yathā, saṅkāsa, tulita, ppakāsa, patirūpakā.
180.
Sarī, sarikkha, saṃvādī, virodhi, sadisā, viya;
Paṭipakkha, paccanīkā, sapakkho, pamito, pamā.
181.
Paṭibimba, paṭicchanna, sarūpa, sama, samitā;
Savaṇṇā, bhā, paṭinidhi, sadhammā, di salakkhaṇā.
182.
Jayatya, kkosati, hasati, patigajjati, dūbhati;
Usūyatya, vajānāti, nindati, ssati, rundhati.
183.
Tassa coreti sobhaggaṃ, tassa kantiṃ vilumpati;
Tena saddhiṃ vivadati, tulyaṃ tenā’dhirohati.
184.
Kacchaṃ vigāhate, tassa, ta manvetya, nubandhati;
Taṃsīlaṃ, taṃnisedheti, tassa cā’nukaroti, me.
185.
Upamāno’pameyyānaṃ, sadhammattaṃ vibhāvibhi;
Imehi upamābhedā, keci niyyanti sampati.
186.
::gatha1 Vikāsipadumaṃ’vā’ti, sundaraṃ sugatā’nanaṃ; ::
::gathalast Iti dhammopamā nāma, tulyadhammanidassanā. ::
187.
::gatha1 Dhammahīnā ‘‘mukha’mbhoja, sadisaṃ munino’’iti; ::
::gathalast Viparīto’pamā ‘‘tulya, mānanena’mbujaṃ tava’’. ::
188.
::gatha1 Tavā’nana’miva’mbhojaṃ, ambhoja’miva te mukhaṃ; ::
::gathalast Aññamaññopamā sā’yaṃ, aññamaññopamānato. ::
189.
‘‘Yadi kiñci bhave’mbhojaṃ, locana’bbhamuvibbhamaṃ;
::gathalast Dhāretuṃ mukhasobhaṃ taṃ, tave’’ti abbhutopamā. ::
190.
‘‘Sugandhi sobhā sambandhī, sisiraṃ’su virodhi ca;
::gathalast Mukhaṃ tava’mbujaṃve’ti’’, sā silesopamā matā. ::
191.
::gatha1 Sarūpasaddavāccattā, sā santānopamā yathā; ::
::gathalast Bālā’vu’yyānamālā’yaṃ, sā’lakā’nanasobhinī. ::
192.
::gatha1 Khayī cando, bahurajaṃ, padumaṃ, tehi te mukhaṃ; ::
::gathalast Samānampi samukkaṃsi, tya’yaṃ nindopamā matā. ::
193.
::gatha1 Asamattho mukheni’ndu, jina! Te paṭigajjituṃ; ::
::gathalast **Jaḷo kalaṅkī’**ti ayaṃ, paṭisedhopamā siyā. ::
194.
‘‘Kacchaṃ candāravindānaṃ, atikkamma mukhaṃ tava;
::gathalast Attanā’va samaṃ jāta’’, mitya’sādhāraṇopamā. ::
195.
‘‘Sabba’mbhoja’ppabhāsāro, rāsibhūto’va katthaci;
::gathalast Tavā’nanaṃ vibhātī’’ti, hotā’bhūtopamā ayaṃ. ::
196.
::gatha1 Patīyate’tthagammā tu, saddasāmatthiyā kvaci; ::
Samāsa, ppaccaye, vādi, saddayogaṃ vinā api.
197.
::gatha1 Bhiṅgāne’māni cakkhūni, nā’mbujaṃ mukha’mevi’daṃ; ::
::gathalast Subyattasadisattena, sā sarūpopamā matā. ::
198.
‘‘Maye’va mukhasobhā’sse, tyala’mindu! Vikatthanā;
::gathalast Yato’mbujepi sā’tthīti’’, parikappopamā ayaṃ. ::
199.
‘‘Kiṃ vā’mbuja’ntobhantāli, kiṃ lolanayanaṃ mukhaṃ;
::gathalast Mama dolāyate citta’’, micca’yaṃ saṃsayopamā. ::
200.
Kiñci vatthuṃ padassetvā, sadhammassā’bhidhānato;
::gathalast Sāmyappatītisabbhāvā, pativatthupamā yathā. ::
201.
::gatha1 Janesu jāyamānesu, ne’kopi jinasādiso; ::
::gathalast Dutiyo nanu natthe’va, pārijātassa pādapo. ::
202.
Vākyatthene’va vākyattho, yadi kocū’pamīyate;
::gathalast Ivayuttā, viyuttattā, sā vākyatthopamā dvidhā. ::
Ivayuttā
203.
::gatha1 Jino saṃklesatattānaṃ, āvibhūto janāna’yaṃ; ::
::gathalast Ghammasantāpatattānaṃ, ghammakāle’mbudo viya. ::
Ivaviyuttā
204.
::gatha1 Munindānana mābhāti, vilāsekamanoharaṃ; ::
::gathalast Uddhaṃ samuggatassā’pi, kiṃ te canda vijambhanā. ::
205.
Samubbejeti dhīmantaṃ, bhinnaliṅgādikaṃ tu yaṃ;
Upamādūsanāyā’la, metaṃ katthaci taṃ yathā.
206.
::gatha1 Haṃsī’vā’yaṃ sasī bhinna, liṅgā, kāsaṃ sarāni’va; ::
::gathalast Vijāti vacanā, hīnā, sā’va bhatto bhaṭo’dhipe. ::
207.
::gatha1 ‘‘Khajjoto bhāṇumālī’va, vibhāti’’tyadhikopamā; ::
::gathalast Aphuṭṭhatthā ‘‘balambodhi, sāgaro viya saṃkhubhi.’’ ::
208.
::gatha1 ‘‘Cande kalaṅko bhiṅgo’ve’, tyu’pamāpekkhinī ayaṃ; ::
::gathalast Khaṇḍitā keravā’kāro, sakalaṅko nisākaro. ::
209.
Iccevamādirūpesu, bhavanti vigatā’darā;
Karonti cā’daraṃ dhīrā, payoge kvaci de’va tu.
210.
::gatha1 Itthīyaṃ’vā’jano yāti, vadatye’sā pumā viya; ::
::gathalast Piyo pāṇā ivā’yaṃ me, vijjā dhana’miva’ccitā. ::
211.
::gatha1 Bhavaṃ viya mahīpāla, devarājā virocate; ::
::gathalast Ala’maṃsumato kacchaṃ, tejasā rohituṃ ayaṃ. ::
212.
Upamāno’pameyyānaṃ, abhedassa nirūpanā;
::gathalast Upamā’va tirobhūta, bhedā rūpaka muccate. ::
213.
::gatha1 Asesa vatthu visayaṃ, ekadesa vivutti vivatti (ṭīkā), ca; ::
::gathalast Taṃ dvidhā puna paccekaṃ, samāsādivasā tidhā. ::
Asesavatthuvisayasamāsa
214.
Aṅgulidala saṃsobhiṃ, nakhadīdhiti kesaraṃ;
Sirasā na pilandhanti, ke muninda pada’mbujaṃ.
Asesavatthuvisayaasamāsa
215.
Ratanāni guṇā bhūrī, karuṇā sītalaṃ jalaṃ;
Gambhīratta magādhattaṃ, paccakkho’yaṃ jino’mbudhi.
Asesavatthuvisayamissaka
216.
Candikā mandahāsā te, muninda! Vadani’nduno;
Pabodhayatya’yaṃ sādhu, mano kumuda kānanaṃ.
217.
::gatha1 Asesavatthuvisaye, pabhedo rūpake ayaṃ; ::
::gathalast Ekadesavivuttimhi, bhedo dāni pavuccati. ::
Ekadesavivuttisamāsa
218.
Vilāsa hāsa kusumaṃ, rucirā’dhara pallavaṃ;
Sukhaṃ ke vā na vindanti, passantā munino mukhaṃ.
Ekadesavivuttiasamāsa
219.
Pādadvandaṃ munindassa, dadātu vijayaṃ tava;
Nakharaṃsī paraṃ kantā, yassa pāpajayaddhajā.
Ekadesavivuttimissaka
220.
Sunimmalakapolassa, muninda vadani’nduno;
Sādhu’ppabuddha hadayaṃ, jātaṃ kerava kānanaṃ.
221.
::gatha1 Rūpakāni bahūnye’va ṭīkāyaṃ uddhaṭaṃ yuttarūpakaṃ sitapupphujalaṃ lola, nettabhiṅga tavā’nanaṃ; kassa nāma mano dhīra, nākaḍḍhati manoharaṃ;, yuttā, yuttādibhedato; ::
Visuṃ na tāni vuttāni, etthe’va’ntogadhāni’ti.
222.
::gatha1 ‘‘Candimā’kāsapaduma’’, miccetaṃ khaṇḍarūpakaṃ; ::
Duṭṭha, ‘‘mamboruhavanaṃ, nettāni’ccā’’di sundaraṃ.
223.
Pariyanto vikappānaṃ, rūpakasso’pamāya ca;
Natthi yaṃ tena viññeyyaṃ, avutta manumānato.
224.
Punappuna muccāraṇaṃ punappunuccāraṇaṃ yaṃ (sī. ka.), yamatthassa, padassa ca;
::gathalast Ubhayesañca viññeyyā, sā’ya’māvutti nāmato. ::
Atthāvutti
225.
::gatha1 Mano harati sabbesaṃ, ādadāti disā dasa; ::
::gathalast Gaṇhāti nimmalattañca, yasorāsi jinassa’yaṃ. ::
Padāvutti
226.
::gatha1 Vibhāsenti disā sabbā, munino dehakantiyo; ::
::gathalast Vibhā senti ca sabbāpi, candādīnaṃ hatā viya. ::
Ubhayāvutti
227.
::gatha1 Jitvā viharati klesa, ripuṃ loke jino ayaṃ; ::
**Viharatya’**rivaggo’yaṃ, rāsibhūto’va dujjane.
228.
Ekattha vattamānampi, sabbavākyo’pakārakaṃ;
::gathalast Dīpakaṃ nāma taṃ cādi, majjha, ntavisayaṃ tidhā. ::
Ādi dīpaka
229.
::gatha1 Akāsi buddho veneyya, bandhūna mamito’dayaṃ; ::
Sabbapāpehi ca samaṃ, nekatitthiyamaddanaṃ.
Majjhe dīpaka
230.
Dassanaṃ munino sādhu, janānaṃ **jāyate’**mataṃ;
Tada’ññesaṃ tu jantūnaṃ, visaṃ nicco’patāpanaṃ.
Antadīpaka
231.
Accanta kanta lāvaṇya, candā’tapa manoharo;
::gathalast Jinā’nani’ndu indu ca, kassa nā’nandako bhave. ::
Mālādīpaka
232.
Hotā’vippaṭisārāya, sīlaṃ, pāmojjahetu so;
Taṃ pītihetu, sā cā’yaṃ, passaddhyā’di pasiddhiyā.
233.
Iccā’didīpakattepi, pubbaṃ pubba mapekkhinī;
::gathalast Vākyamālā pavattāti, taṃ mālādīpakaṃ mataṃ. ::
234.
Anene’va’ppakārena, sesāna mapi dīpake;
Vikappānaṃ vidhātabbā, nugati suddhabuddhibhi.
235.
Visesa vacani’cchāyaṃ, nisedhavacanaṃ tu yaṃ;
::gathalast Akkhepo nāma soyañca, tidhā kālappabhedato. ::
236.
Ekākī’ nekasenaṃ taṃ, māraṃ sa vijayī jino;
Kathaṃ ta mathavā tassa, pāramībala mīdisaṃ.
Atītakkhepo.
237.
Kiṃ citte’jāsamugghātaṃ, apatto’smīti khijjase;
Paṇāmo nanu so ye’va, sakimpi sugate gato.
Vattamānakkhepo.
238.
Saccaṃ na te gamissanti, sivaṃ sujanagocaraṃ;
Micchādiṭṭhi parikkanta parikanta (ka.), mānasā ye sudujjanā.
Anāgatakkhepo.
239.
::gatha1 Ñeyyo atthantaranyāso, yo, ññavākyatthasādhano; ::
::gathalast Sabbabyāpī visesaṭṭho, hivisiṭṭha’ssa bhedato. ::
Hi rahita sabbabyāpī
240.
Tepi lokahitā sattā, sūriyo candimā api;
Atthaṃ passa gamissanti, niyamo kena laṅghyate.
Hi sahita sabbabyāpī
241.
Satthā devamanussānaṃ, vasī sopi munissaro;
::gathalast Gato’va nibbutiṃ sabbe, saṅkhārā na hi sassatā. ::
Hi rahita visesaṭṭha
242.
Jino saṃsārakantārā, janaṃ pāpeti pāpesi (ka.) nibbutiṃ;
Nanu yuttā gati sā’yaṃ, vesārajja samaṅginaṃ.
Hi sahita visesaṭṭha
243.
Surattaṃ te’dharaphuṭaṃ, jina! Rañjeti mānasaṃ;
Sayaṃ rāgaparītā hi, pare rañjenti saṅgate.
244.
Vācce gamme tha vatthūnaṃ, sadisatte pabhedanaṃ;
::gathalast **Byatireko’**ya’mapye’ko, bhayabhedā catubbidho. ::
Vāccaekabyatireka
245.
Gambhīratta mahattādi, guṇā jaladhinā jina!;
Tulyo tva masi bhedo tu, sarīrene’disena te.
Vācca ubhayabyatireka
246.
Mahāsattā’tigambhīrā, sāgaro sugatopi ca;
Sāgaro’ñjanasaṅkāso, jino cāmīkarajjuti.
Gamma ekabyatireka
247.
Na santāpāpahaṃ nevi, cchitadaṃ migalocanaṃ;
Muninda! Nayanadvandaṃ, tava tagguṇa bhūsitaṃ.
Gammaubhayabyatireka
248.
Munindānana mambhoja, mesaṃ nānatta mīdisaṃ;
Suvuttā’matasandāyī, vadanaṃ ne’disa’mbujaṃ.
249.
Pasiddhaṃ kāraṇaṃ yattha, nivattetvā’ ñākāraṇaṃ;
::gathalast Sābhāvikatta mathavā, vibhābyaṃ sā vibhāvanā. ::
Kāraṇantaravibhāvanā
250.
::gatha1 Anañjitā’sitaṃ nettaṃ, adharo rañjitā’ruṇo; ::
::gathalast Samānatā bhamu cā’yaṃ, jinā’nāvañcitā tava. ::
Sābhāvika vibhāvanā
251.
Na hoti khalu dujjanya, mapi dujjanasaṅgame;
Sabhāvanimmalatare, sādhujantūna cetasi.
252.
::gatha1 Janako, ñāpako ceti, duvidhā hetavo siyuṃ; ::
Paṭisaṅkharaṇaṃ tesaṃ, alaṅkāratāyo’ditaṃ.
253.
Bhāvā’bhāva kiccavasā, cittahetuvasāpi ca;
Bhedā’nantā idaṃ tesaṃ, mukhamatta nidassanaṃ.
254.
Paramatthapakāse’ka, rasā sabbamanoharā;
Munino desanā’yaṃ me, kāmaṃ toseti mānasaṃ.
Bhāvakicco kārakahetu.
255.
Dhīrehi saha saṃvāsā, saddhammassā’bhiyogato;
Niggaheni’ndriyānañca, dukkhassu’pasamo siyā.
Abhāvakicco kārakahetu.
256.
Muninda’canda saṃvādi, kantabhāvo’pasobhinā;
Mukhene’va subodhaṃ te, manaṃ pāpā’bhinissaṭaṃ.
Bhāvakicco ñāpakahetu.
257.
Sādhuhatthā’ravindāni, saṅkocayati te kathaṃ;
Muninda! Caraṇadvanda, rāgabālā’tapo phusaṃ?
Ayuttakārī cittahetu.
258.
Saṅkocayanti jantūnaṃ, pāṇipaṅkeruhāni’ha;
Muninda! Caraṇadvanda, nakha candāna’ maṃsavo.
Yuttakārī cittahetu.
259.
Uddiṭṭhānaṃ padatthānaṃ, anuddeso yathākkamaṃ;
::gathalast **‘Saṅkhyāna’**miti niddiṭṭhaṃ, yathāsaṅkhyaṃ kamopi ca. ::
260.
::gatha1 Ālāpa hāsa līḷāhi, muninda! Vijayā tava; ::
::gathalast Kokilā kumudāni co, pasevante vanaṃ jalaṃ. ::
261.
::gatha1 Siyā piyataraṃ nāma, attharūpassa kassaci; ::
Piyassā’tisayene’taṃ, yaṃ hoti paṭipādanaṃ.
262.
::gatha1 Pītiyā me samuppannā, santa! Sandassanā tava; ::
::gathalast Kālenā’yaṃ bhave pīti, tave’va puna dassanā. ::
263.
Vaṇṇiteno’pamānena, vutyā’dhippeta vatthuno;
::gathalast Samāsavutti nāmā’yaṃ, attha saṅkhepa rūpato. ::
264.
::gatha1 Sā’yaṃ visesyamattena, bhinnā’bhinnavisesanā; ::
::gathalast Atthe’va aparā pya’tthi, bhinnā’bhinnavisesanā. ::
Abhinnavisesana
265.
Visuddhā’matasandāyī, pasattharatanā’layo;
Gambhīro cā’ya’ mambodhi, puññenā’pādito mayā.
Bhinnābhinnavisesana
266.
Icchita’tthapado sāro, phalapuppho’pasobhito;
Sacchāyo’ya’mapubbova kapparukkho samuṭṭhito.
267.
Sāgarattena saddhammo, rukkhatteno’dito jino;
Sabbe sādhāraṇā dhammā, pubbatrā’ññatra tu’ttayaṃ.
268.
Vatthuno’ññappakārena, ṭhitā vutti tada’ññathā;
::gathalast Parikappīyate yattha, sā hoti parikappanā. ::
269.
Upamā’bbhantarattena, kiriyādivasena ca;
Kameno’dāharissāmi, vividhā parikappanā.
Upamābbhantaraparikappanā
270.
Icchābhaṅgā’turā’sīnā, tā’tiniccala maccharā;
Vasaṃ nenti’va dhīraṃ taṃ, tadā yogā’bhiyogato.
Kriyāparikappanā
271.
Gajaṃ māro samāruḷho, yuddhāya’ccanta’munnataṃ;
Magga manvesatī nūna, jinabhīto palāyituṃ.
Guṇaparikappanā
272.
Muninda! Pādadvande te, cāru rājiva sundare;
Maññe pāpā’bhi’sammadda, jātasoṇena soṇimā.
273.
Maññe, saṅke, dhuvaṃ, nūna, miva, micceva mādihi;
Sā’yaṃ byañjīyate kvā’pi, kvā’pi vākyena gamyate.
Gammaparikappanā
274.
Dayā sañjāta sarasā, dehā nikkhantakantiyo;
Pīṇentā jina! Te sādhu, janaṃ sarasataṃ nayuṃ.
275.
Ārabbhantassa yaṃkiñci, kattuṃ puññavasā puna;
::gathalast Sādhana’ntaralābho yo, taṃ vadanti samāhitaṃ. ::
276.
::gatha1 Mārā’ribhaṅgā’bhimukha, mānaso tassa satthuno; ::
::gathalast Mahāmahī mahāravaṃ, ravī’ya’mupakārikā. ::
277.
Avatvā’bhimataṃ tassa, siddhiyā dassana’ññathā;
Vadanti taṃ **‘pariyāya, vuttī’**ti sucibuddhayo.
278.
::gatha1 Vivaṭa’ṅgaṇanikkhittaṃ, dhana’mārakkha vajjitaṃ; ::
::gathalast Dhanakāma! Yathākāmaṃ, tuvaṃ gaccha yadicchasi. ::
279.
::gatha1 Thutiṃ karoti nindanto, viya taṃ byājavaṇṇanaṃ; ::
Dosā’bhāsā guṇā eva, yanti sannidhi matra hi.
280.
::gatha1 Sañcāletu malaṃ tvaṃ’si, bhusaṃ kuvalayā’khilaṃ; ::
::gathalast Visesaṃ tāvatā nātha!, Guṇānaṃ te vadāma kiṃ? ::
281.
Visesi’cchāyaṃ dabbassa, kriyā, jāti, guṇassa ca;
::gathalast Vekalladassanaṃ yatra, viseso nāma yaṃ bhave. ::
282.
Na rathā, na ca mātaṅgā, na hayā, na padātayo;
Jito mārāri muninā, sambhārāvajjanena hi.
Dabbavisesavutti.
283.
Na baddhā bhūkuṭi, neva, phurito dasanacchado;
Mārāribhaṅgaṃ cā’kāsi, muni vīro varo sayaṃ.
Kriyāvisesavutti.
284.
Na disāsu byāttā tatā (ka.) raṃsi,
Nā’loko lokapatthaṭo;
Tathāpya’ndhatamaharaṃ, paraṃ sādhusubhāsitaṃ.
Jātivisesavutti.
285.
Na kharaṃ, na hi vā thaddhaṃ, muninda! Vacanaṃ tava;
Tathāpi gāḷhaṃ khaṇati, nimmūlaṃ janatāmadaṃ.
Guṇavisesavutti
286.
Dassīyate’tirittaṃ tu, sūravīrattanaṃ yahiṃ;
::gathalast Vadanti viññūvacanaṃ, ruḷhāhaṅkāra mīdisaṃ. ::
287.
::gatha1 Dame nandopanandassa, kiṃ me byāpāradassanā? ::
::gathalast Puttā me pādasambhattā, sajjā sante’va tādise. ::
288.
::gatha1 Sileso vacanā’nekā, bhidheyye’kapadāyutaṃ; ::
Abhinnapadavākyādi, vasā **tedhā’**ya mīrito.
289.
Andhatamaharo hārī, samāruḷho mahodayaṃ;
Rājate raṃsimālī’yaṃ, bhagavā bodhayaṃ jane.
Abhinnapadavākyasileso.
290.
Sāradā’malakā’bhāso, samānīta parikkhayo;
Kumudā’karasambodho, pīṇeti janataṃ sudhī.
Bhinnapadavākyasileso.
291.
Samāhita’ttavinayo, ahīna mada maddano;
Sugato visadaṃ pātu, pāṇinaṃ so vināyako.
Bhinnābhinnapadavākyasileso.
292.
Viruddhā, viruddhā, bhinna, kammā, niyamavā, paro;
Niyama’kkhepavacano, avirodhi, virodhya’pi.
293.
Ocitya samposakādi, sileso, padajā’di padajāti (ka.) pi;
Esaṃ nidassanesve’va, rūpa māvi bhavissati.
Viruddhakammasilesa
294.
Savase vattayaṃ lokaṃ, akhilaṃ kallaviggaho;
Parābhavati mārāri, dhammarājā vijambhate.
Aviruddhakammasilesa
295.
Sabhāvamadhuraṃ puñña viseso’daya sambhavaṃ;
Suṇanti vācaṃ munino, janā passanti cā’mataṃ.
Abhinnakammasilesa
296.
Andhakārā’pahārāya, sabhāva madhurāya ca;
Mano pīṇeti jantūnaṃ, jino vācāya bhāya ca.
Niyamavantasilesa
297.
Kesa’kkhīnaṃ’va kaṇhattaṃ, bhamūnaṃyeva vaṅkatā;
Pāṇipādā’dharānaṃ’va, munindassā’bhirattatā.
Niyamakkhepasilesa
298.
Pāṇipādā’dharesve’va, sārāgo tava dissati;
Dissate so’ya mathavā, nātha! Sādhuguṇesva’pi.
Avirodhisilesa
299.
Salakkhaṇo’tisubhago, tejassī niyato’dayo;
Lokeso jitasaṃkleso,
Vibhāti samaṇissaro.
Virodhisilesa
300.
Asamopi samo loke,
Lokesopi naruttamo;
Sadayo pya’dayo pāpe, cittā’yaṃ munino gati.
Ocityasamposakapadasilesa
301.
Saṃsāradukkho’pahatā, vanatā janatā tvayi;
Sukha micchita maccantaṃ, amatandada! Vindati.
302.
Guṇayuttehi vatthūhi, samaṃ katvāna kassaci;
::gathalast Saṃkittanaṃ bhavati yaṃ, sā matā tulyayogitā. ::
303.
::gatha1 Sampattasammado loko, sampattā’lokasampado; ::
::gathalast Ubhohi raṃsimālī ca, bhagavā ca tamonudo. ::
304.
Atthantaraṃ sādhayatā, kiñci taṃ sadisaṃ phalaṃ;
::gathalast Dassīyate asantaṃ vā, santaṃ vā taṃ nidassanaṃ. ::
Asantaphalanidassana
305.
Udayā samaṇindassa, yanti pāpā parābhavaṃ;
Dhammarājaviruddhānaṃ, sūcayantā dura’ntataṃ.
Santaphalanidassana
306.
Siro nikkhitta caraṇo, cchariyāna’mbujāna’yaṃ;
Parama’bbhutataṃ loke, viññāpeta’ttano jino.
307.
Vibhūtiyā mahantattaṃ, adhippāyassa vā siyā;
::gathalast Paramukkaṃsataṃ yātaṃ, taṃ mahantatta mīritaṃ. ::
Vibhūtimahantatta
308.
Kirīṭa ratana’cchāyā, nuviddhā’tapa vāraṇo;
Purā paraṃ siriṃ vindi, bodhisatto’ bhinikkhamā.
Adhippāyamahantatta
309.
Satto sambodhiyaṃ bodhi, satto sattahitāya so;
Hitvā sneharasābandha, mapi rāhulamātaraṃ.
310.
Gopetvā vaṇṇanīyaṃ yaṃ, kiñci dassīyate paraṃ;
::gathalast Asamaṃ vā samaṃ tassa, yadi sā vañcanā matā. ::
Asamavañcanā
311.
Purato na sahassesu, na pañcesu ca tādino;
Māro paresu tasse’saṃ, sahassaṃ dasavaḍḍhitaṃ.
Samavañcanā
312.
Vivāda manuyuñjanto, munindavadani’ndunā;
Sampuṇṇo candimā nā’yaṃ, chatta metaṃ manobhuno.
313.
Parānuvattanādīhi, nibbindeni’ha yā katā;
::gathalast Thuti ra’ppakate sā’yaṃ, siyā appakatatthuti. ::
314.
::gatha1 Sukhaṃ jīvanti hariṇā, vanesva’parasevino; ::
::gathalast Anāyāso palābhehi, jaladabbhaṅkurādibhi. ::
315.
Uttaraṃ uttaraṃ yattha, pubbapubbavisesanaṃ;
::gathalast Siyā ekāvali sā’yaṃ, dvidhā vidhi, nisedhato. ::
Vidhiekāvali
316.
Pādā nakhāli rucirā, nakhāli raṃsi bhāsurā;
Raṃsītamopahāne’ka, rasā sobhanti satthuno.
Nisedhaekāvali
317.
Asantuṭṭho yati neva,
Santoso nā’layāhato;
Nā’layo yo sa jantūnaṃ, nā’nanta byasanā vaho.
318.
Yahiṃ bhūsiya bhūsattaṃ, aññamaññaṃ tu vatthunaṃ;
::gathalast Vinā’va sadisattaṃ taṃ, aññamaññavibhūsanaṃ. ::
319.
::gatha1 Byāmaṃ’su maṇḍalaṃ tena, muninā lokabandhunā; ::
::gathalast Mahantiṃ vindatī kantiṃ, sopi teneva tādisiṃ. ::
320.
Kathanaṃ sahabhāvassa, kriyāya ca, guṇassa ca;
**‘Sahavuttī’**ti viññeyyaṃ, ta’dudāharaṇaṃ yathā.
Kriyāsahavutti
321.
Jalanti candaraṃsīhi, samaṃ satthu nakhaṃ savo;
Vijambhati ca candena, samaṃ tammukhacandimā.
Guṇasahavutti
322.
Jino’dayena malīnaṃ, saha dujjana cetasā;
Pāpaṃ disā suvimalā, saha sajjana cetasā.
323.
Virodhīnaṃ pada’tthānaṃ, yattha saṃsaggadassanaṃ;
::gathalast Samukkaṃsā’bhidhānatthaṃ, matā sā’yaṃ virodhitā. ::
324.
::gatha1 Guṇā sabhāva madhurā, api loke’ka bandhuno; ::
::gathalast Sevitā pāpa sevīnaṃ, sampadūsenti mānasaṃ. ::
325.
Yassa kassa ci dānena, yassa kassa ci vatthuno;
Visiṭṭhassa ya mādānaṃ, **‘parivuttī’**ti sā matā.
326.
::gatha1 Purā paresaṃ datvāna, manuññaṃ nayanādikaṃ; ::
::gathalast Muninā samanuppattā, dāni sabbaññutāsirī muninda! samanuppatto, dāni sabbaññutāsiriṃ (ka.). ::
327.
Kiñci disvāna viññātā, paṭipajjati taṃsamaṃ;
::gathalast Saṃsayā’pagataṃ vatthuṃ, yattha so’yaṃ bhamo mato. ::
328.
::gatha1 Samaṃ disāsu’jjalāsu, jina pāda nakhaṃ’sunā; ::
::gathalast Passantā abhinandanti, candā’tapa manā janā. ::
329.
Pavuccate yaṃ nāmādi, kavīnaṃ bhāvabodhanaṃ;
::gathalast Yena kenaci vaṇṇena, bhāvo nāmā’ya mīrito. ::
330.
::gatha1 Nanu teye’va santāno, sāgarā na kulācalā; ::
::gathalast Manampi mariyādaṃ ye, saṃvaṭṭepi jahanti no. ::
331.
Aṅgaṅgi bhāvā sadisa, balabhāvā ca bandhane;
Saṃsaggo’laṅkatīnaṃ yo, taṃ **‘missa’**nti pavuccati.
Aṅgaṅgībhāvamissa
332.
Pasatthā munino pāda, nakha raṃsi mahānadī;
Aho! Gāḷhaṃ nimuggepi, sukhayatye’va te jane.
Sadisa bala bhāva missa
333.
Veso sabhāva madhuro, rūpaṃ netta rasāyanaṃ;
Madhū’va munino vācā, na sampīṇeti kaṃ janaṃ.
334.
::gatha1 Āsī nāma siyā’tthassa, iṭṭhassā’sīsanaṃ yathā; ::
::gatha2 Tiloke’kagati nātho, ::
::gathalast Pātu loka mapāyato. ::
335.
Rasa’ppatīti janakaṃ, jāyate yaṃ vibhūsanaṃ;
**‘Rasavanta’**nti taṃ ñeyyaṃ, rasavanta vidhānato.
336.
::gatha1 Rāgā’nata’bbhuta saroja mukhaṃ dharāya, ::
::gatha2 Pādā tilokagaruno’dhika bandharāgā; ::
::gatha3 Ādāya niccasarasena karena gāḷhaṃ, ::
::gathalast Sañcumbayanti satatā’hita sambhamena. ::
337.
Iccā’nugamma purimācariyā’nubhāvaṃ,
Saṅkhepato nigadito’ya malaṅkatīnaṃ;
Bhedo’parūpari kavīhi vikappiyānaṃ,
Ko nāma passitu malaṃ khalu tāsa mantaṃ.
Iti saṅgharakkhitamahāsāmi viracite subodhālaṅkāre
Atthālaṅkārāvabodho nāma
Catuttho paricchedo.
5. Bhāvāvabodha-pañcamapariccheda
338.
Paṭibhānavatā loka, vohāra’manusārinā;
Tato’citya samullāsa, vedinā kavinā paraṃ.
339.
Ṭhāyisambandhino bhāva, vibhāvā sā’nubhāvakā;
Sambajjhanti nibandhā te, rasa’ssādāya sādhunaṃ.
Bhāvaadhippāya
340.
Citta vutti visesā tu, bhāvayanti rase yato;
Ratyādayo tato bhāva, saddena parikittitā.
Ṭhāyībhāvaadhippāya
341.
Virodhinā’ññabhāvena, yo bhāvo na tirohito;
Sīlena tiṭṭhati’cceso, **‘ṭhāyībhāvo’**ti saddito.
Ṭhāyībhāvappabhedauddesa
342.
Rati, hasso, ca soko, ca,
Kodhu, ssāhā, bhayaṃ,pi ca;
::gathalast Jigucchā, vimhayo, ceva, samo ca nava ṭhāyino. ::
Byabhicārībhāvaadhippāya
343.
Tirobhāvā, vibhāvā’di, visesanā’bhimukhyato;
::gathalast Ye te caranti sīlena, te honti byabhicārino. ::
Byabhicāribhāvapabheda
344.
Nibbedo, takka, saṅkā, sama,
Dhiti, jaḷatā, dīnatu, ggā, lasattaṃ,
Suttaṃ, tāso, gilānu, ssuka, harisa,
Sati, ssā, visādā, bahitthā bahiddhā (ka.);
Cintā, gabbā, pamāro, marisa, mada,
Matu, mmāda, mohā, vibodho,
Niddā, vegā, sabilaṃ, maraṇa,
::gathalast Capalatā sacapalā (ka.), byādhi, tettiṃsa mete. ::
Sattikabhāvaadhippāya
345.
::gatha1 Samāhita’tta’ppabhavaṃ, sattaṃ satvaṃ (ka.) teno’papāditā; ::
::gathalast Sattikā sātvikā (ka.) pya’nubhāvatte, visuṃ bhāvā bhavanti te. ::
Sattikabhāvappabheda
346.
Thambho, paḷaya, romañcā, tathā seda, ssu, vepathu;
Vevaṇṇiyaṃ, visaratā, bhāvā’ṭṭhe’te tu sattikā.
347.
Yadā ratyādayo bhāvā, ṭhitisīlā na honti ce;
Tadā sabbepi te bhāvā, bhavanti byabhicārino.
348.
::gatha1 Vibhāvo kāraṇaṃ tesu, ppattiyu’ddīpane tathā; ::
Yo siyā bodhako tesaṃ,
**Anubhāvo’**ya mīrito.
349.
Nekahetuṃ manovutti, visesañca vibhāvituṃ;
Bhāvaṃ vibhāvā’nubhāvā, vaṇṇiyā bandhane phuṭaṃ.
350.
Savibhāvā’nubhāvehi, bhāvā te te yathārahaṃ;
Vaṇṇanīyā yatho’cityaṃ, lokarūpā’nugāminā.
351.
Citta vutti visesattā, mānasā sattikā’ṅgato;
Bahi nissaṭa sedādi, anubhāvehi vaṇṇiyā.
Rasaadhippāya
352.
Sāmājikāna mānando, yo bandhatthā’nusārinaṃ;
::gathalast Rasīyatīti taññūhi, raso nāmā’ya’mīrito. ::
Rasappabheda
353.
Savibhāvā, nubhāvehi, sattika,byabhicāribhi;
Assādiyatta mānīya, māno ṭhāye’va so raso.
354.
Siṅgāra,hassa,karuṇā, rudda,vīra,bhayānakā;
Bībhaccha,bbhuta,santā, ca, rasā ṭhāyīna nukkamā.
355.
Dukkharūpe’ya’ mānando, kathaṃ nu karuṇādike?
::gatha2 Siyā sotūnamānando, ::
::gathalast Soko vessantarassa hi. ::
Ṭhāyībhāva niddesa ratiṭṭhāyībhāva
356.
Ramma,desa, kalā, kāla, vesādi, paṭisevanā;
::gathalast Yuvāna’ññoññarattānaṃ, pamodo rati ruccate. ::
357.
Yutyā bhāvānubhāvā te, nibandhā posayanti naṃ;
::gathalast Sopya’yoga, vippayoga, sambhogānaṃ vasā tidhā. ::
Hassaṭṭhāyībhāva
358.
Vikārā’katiādīhi, attano tha parassa vā;
Hasso niddā, samā’lasya, mucchādi,byabhicāribhi;
Paripose siyā hasso, bhiyyo’tthipabhutīnaṃ so.
Hassappabheda
359.
Sita miha vikāsi nayanaṃ,
::gatha2 Kiñcā’lakkhiya dijaṃ tu taṃ hasitaṃ; ::
::gathalast Madhurassaraṃ vihasitaṃ, aṃsasirokampamupahasitaṃ. ::
360.
::gatha1 Apahasitaṃ sajala’kkhi, vikkhittaṅgaṃ bhavatya’tihasitaṃ; ::
Dve dve kathitā ce’saṃ,
Jeṭṭhe majjhe’dhameti ettha majjhe adhameti padacchedo majjhe’dhame ca kamaso.
Karuṇaṭṭhāyībhāva
361.
::gatha1 Sokarūpo tu karuṇo, niṭṭhappatti’ṭṭha nāsato; ::
::gatha2 Tatthā’nubhāvā rudita, paḷaya,tthambhakādayo; ::
::gathalast Visādā,lasya,maraṇa, cintā’dī byabhicārino. ::
Ruddaṭṭhāyībhāva
362.
Kodho macchariyā’dīhi, pose tāsa, madādibhi;
::gathalast Nayanā’ruṇatādīhi, ruddo nāma raso bhave. ::
Vīraṭṭhāyībhāva
363.
Patāpa, vikkamā’dīhu, ssāho **‘vīro’**ti saññito;
::gatha2 Raṇa,dāna,dayāyogā, vīro’yaṃ tividho bhave; ::
::gathalast Tevā’nubhāvā dhiti,ma, tyā’dayo byabhicārino. ::
Bhayaṭṭhāyībhāva
364.
::gatha1 Vikārā,sani,sattā’di, bhayu’kkaṃso bhayānako; ::
::gathalast Sedā’dayo **nubhāve’**ttha, tāsā’dī byabhicārino. ::
Jigucchāṭṭhāyībhāva
365.
Jigucchā rudhirā’dīhi, pūtyā’dīhi virāgato;
::gatha2 Bībhaccho khobhanu’bbegī, kamena karuṇāyuto; ::
Nāsā vikūṇanādīhi, saṅkādīhi’ssa posanaṃ.
Vimhayaṭṭhāyībhāva
366.
::gatha1 Ati loka padatthehi, vimhayo’yaṃ raso’bbhuto; ::
::gatha2 Tassā’nubhāvā seda,ssu, sādhuvādā’dayo siyuṃ; ::
::gathalast Tāsā,vega,dhiti,ppaññā, honte’ttha byabhicārino. ::
Samaṭṭhāyībhāva
367.
Ṭhāyībhāvo samo mettā, dayā,modā’di sambhavo;
::gathalast Bhāvādīhi ta’dukkaṃso, santo santa nisevito. ::
Iti saṅgharakkhita mahāsāmiviracite subodhālaṅkāre
Rasabhāvā’vabodho nāma
Pañcamo paricchedo.
Subodhālaṅkāro samatto.