7.1.4 Dhammānupassanāniddesa

Kathañca bhikkhu ajjhattaṃ dhammesu dhammānupassī viharati? Idha bhikkhu santaṃ vā ajjhattaṃ kāmacchandaṃ “atthi me ajjhattaṃ kāmacchando”ti pajānāti, asantaṃ vā ajjhattaṃ kāmacchandaṃ “natthi me ajjhattaṃ kāmacchando”ti pajānāti, yathā ca anuppannassa kāmacchandassa uppādo hoti tañca pajānāti, yathā ca uppannassa kāmacchandassa pahānaṃ hoti tañca pajānāti, yathā ca pahīnassa kāmacchandassa āyatiṃ anuppādo hoti tañca pajānāti. Santaṃ vā ajjhattaṃ byāpādaṃ…pe…  santaṃ vā ajjhattaṃ thinamiddhaṃ…pe…  santaṃ vā ajjhattaṃ uddhaccakukkuccaṃ…pe…  santaṃ vā ajjhattaṃ vicikicchaṃ “atthi me ajjhattaṃ vicikicchā”ti pajānāti, asantaṃ vā ajjhattaṃ vicikicchaṃ “natthi me ajjhattaṃ vicikicchā”ti pajānāti, yathā ca anuppannāya vicikicchāya uppādo hoti tañca pajānāti, yathā ca uppannāya vicikicchāya pahānaṃ hoti tañca pajānāti, yathā ca pahīnāya vicikicchāya āyatiṃ anuppādo hoti tañca pajānāti.

Santaṃ vā ajjhattaṃ satisambojjhaṅgaṃ “atthi me ajjhattaṃ satisambojjhaṅgo”ti pajānāti, asantaṃ vā ajjhattaṃ satisambojjhaṅgaṃ “natthi me ajjhattaṃ satisambojjhaṅgo”ti pajānāti, yathā ca anuppannassa satisambojjhaṅgassa uppādo hoti tañca pajānāti, yathā ca uppannassa satisambojjhaṅgassa bhāvanāya pāripūrī hoti tañca pajānāti, santaṃ vā ajjhattaṃ dhammavicayasambojjhaṅgaṃ…pe…  santaṃ vā ajjhattaṃ vīriyasambojjhaṅgaṃ…pe…  santaṃ vā ajjhattaṃ pītisambojjhaṅgaṃ…pe…  santaṃ vā ajjhattaṃ passaddhisambojjhaṅgaṃ…pe…  santaṃ vā ajjhattaṃ samādhisambojjhaṅgaṃ…pe…  santaṃ vā ajjhattaṃ upekkhāsambojjhaṅgaṃ “atthi me ajjhattaṃ upekkhāsambojjhaṅgo”ti pajānāti, asantaṃ vā ajjhattaṃ upekkhāsambojjhaṅgaṃ “natthi me ajjhattaṃ upekkhāsambojjhaṅgo”ti pajānāti, yathā ca anuppannassa upekkhāsambojjhaṅgassa uppādo hoti tañca pajānāti, yathā ca uppannassa upekkhāsambojjhaṅgassa bhāvanāya pāripūrī hoti, tañca pajānāti. So taṃ nimittaṃ āsevati bhāveti bahulīkaroti, svāvatthitaṃ vavatthapeti. So taṃ nimittaṃ āsevitvā bhāvetvā bahulīkaritvā svāvatthitaṃ vavatthapetvā bahiddhā dhammesu cittaṃ upasaṃharati.

Kathañca bhikkhu bahiddhā dhammesu dhammānupassī viharati? Idha bhikkhu santaṃ vāssa kāmacchandaṃ “atthissa kāmacchando”ti pajānāti, asantaṃ vāssa kāmacchandaṃ “natthissa kāmacchando”ti pajānāti, yathā ca anuppannassa kāmacchandassa uppādo hoti tañca pajānāti, yathā ca uppannassa kāmacchandassa pahānaṃ hoti tañca pajānāti, yathā ca pahīnassa kāmacchandassa āyatiṃ anuppādo hoti tañca pajānāti. Santaṃ vāssa byāpādaṃ…pe…  santaṃ vāssa thinamiddhaṃ…pe…  santaṃ vāssa uddhaccakukkuccaṃ…pe…  santaṃ vāssa vicikicchaṃ “atthissa vicikicchā”ti pajānāti, asantaṃ vāssa vicikicchaṃ “natthissa vicikicchā”ti pajānāti, yathā ca anuppannāya vicikicchāya uppādo hoti tañca pajānāti, yathā ca uppannāya vicikicchāya pahānaṃ hoti tañca pajānāti, yathā ca pahīnāya vicikicchāya āyatiṃ anuppādo hoti tañca pajānāti.

Santaṃ vāssa satisambojjhaṅgaṃ “atthissa satisambojjhaṅgo”ti pajānāti, asantaṃ vāssa satisambojjhaṅgaṃ “natthissa satisambojjhaṅgo”ti pajānāti, yathā ca anuppannassa satisambojjhaṅgassa uppādo hoti tañca pajānāti, yathā ca uppannassa satisambojjhaṅgassa bhāvanāya pāripūrī hoti tañca pajānāti. Santaṃ vāssa dhammavicayasambojjhaṅgaṃ…pe…  santaṃ vāssa vīriyasambojjhaṅgaṃ…pe…  santaṃ vāssa pītisambojjhaṅgaṃ…pe…  santaṃ vāssa passaddhisambojjhaṅgaṃ…pe…  santaṃ vāssa samādhisambojjhaṅgaṃ…pe…  santaṃ vāssa upekkhāsambojjhaṅgaṃ “atthissa upekkhāsambojjhaṅgo”ti pajānāti, asantaṃ vāssa upekkhāsambojjhaṅgaṃ “natthissa upekkhāsambojjhaṅgo”ti pajānāti, yathā ca anuppannassa upekkhāsambojjhaṅgassa uppādo hoti tañca pajānāti, yathā ca uppannassa upekkhāsambojjhaṅgassa bhāvanāya pāripūrī hoti tañca pajānāti. So taṃ nimittaṃ āsevati bhāveti bahulīkaroti, svāvatthitaṃ vavatthapeti. So taṃ nimittaṃ āsevitvā bhāvetvā bahulīkaritvā svāvatthitaṃ vavatthapetvā ajjhattabahiddhā dhammesu cittaṃ upasaṃharati.

Kathañca bhikkhu ajjhattabahiddhā dhammesu dhammānupassī viharati? Idha bhikkhu santaṃ vā kāmacchandaṃ “atthi kāmacchando”ti pajānāti, asantaṃ vā kāmacchandaṃ “natthi kāmacchando”ti pajānāti, yathā ca anuppannassa kāmacchandassa uppādo hoti tañca pajānāti, yathā ca uppannassa kāmacchandassa pahānaṃ hoti tañca pajānāti, yathā ca pahīnassa kāmacchandassa āyatiṃ anuppādo hoti tañca pajānāti. Santaṃ vā byāpādaṃ…pe…  santaṃ vā thinamiddhaṃ…pe…  santaṃ vā uddhaccakukkuccaṃ…pe…  santaṃ vā vicikicchaṃ “atthi vicikicchā”ti pajānāti, asantaṃ vā vicikicchaṃ “natthi vicikicchā”ti pajānāti, yathā ca anuppannāya vicikicchāya uppādo hoti tañca pajānāti, yathā ca uppannāya vicikicchāya pahānaṃ hoti tañca pajānāti, yathā ca pahīnāya vicikicchāya āyatiṃ anuppādo hoti tañca pajānāti.

Santaṃ vā satisambojjhaṅgaṃ “atthi satisambojjhaṅgo”ti pajānāti, asantaṃ vā satisambojjhaṅgaṃ “natthi satisambojjhaṅgo”ti pajānāti, yathā ca anuppannassa satisambojjhaṅgassa uppādo hoti tañca pajānāti, yathā ca uppannassa satisambojjhaṅgassa bhāvanāya pāripūrī hoti tañca pajānāti. Santaṃ vā dhammavicayasambojjhaṅgaṃ…pe…  santaṃ vā vīriyasambojjhaṅgaṃ…pe…  santaṃ vā pītisambojjhaṅgaṃ…pe…  santaṃ vā passaddhisambojjhaṅgaṃ…pe…  santaṃ vā samādhisambojjhaṅgaṃ…pe…  santaṃ vā upekkhāsambojjhaṅgaṃ “atthi upekkhāsambojjhaṅgo”ti pajānāti, asantaṃ vā upekkhāsambojjhaṅgaṃ “natthi upekkhāsambojjhaṅgo”ti pajānāti, yathā ca anuppannassa upekkhāsambojjhaṅgassa uppādo hoti tañca pajānāti, yathā ca uppannassa upekkhāsambojjhaṅgassa bhāvanāya pāripūrī hoti tañca pajānāti. Evaṃ bhikkhu ajjhattabahiddhā dhammesu dhammānupassī viharati ātāpī sampajāno satimā vineyya loke abhijjhādomanassaṃ.

“Anupassī”ti. Tattha katamā anupassanā? Yā paññā pajānanā…pe…  amoho dhammavicayo sammādiṭṭhi—  ayaṃ vuccati “anupassanā”. Imāya anupassanāya upeto hoti samupeto upāgato samupāgato upapanno sampanno samannāgato. Tena vuccati “anupassī”ti.

“Viharatī”ti. Iriyati vattati pāleti yapeti yāpeti carati viharati. Tena vuccati “viharatī”ti.

“Ātāpī”ti. Tattha katamo ātāpo? Yo cetasiko vīriyārambho…pe…  sammāvāyāmo—  ayaṃ vuccati “ātāpo”. Iminā ātāpena upeto hoti…pe…  samannāgato. Tena vuccati “ātāpī”ti.

“Sampajāno”ti. Tattha katamaṃ sampajaññaṃ? Yā paññā pajānanā…pe…  amoho dhammavicayo sammādiṭṭhi—  idaṃ vuccati “sampajaññaṃ”. Iminā sampajaññena upeto hoti…pe…  samannāgato. Tena vuccati “sampajāno”ti.

“Satimā”ti. Tattha katamā sati? Yā sati anussati…pe…  sammāsati—  ayaṃ vuccati “sati”. Imāya satiyā upeto hoti…pe…  samannāgato. Tena vuccati “satimā”ti.

“Vineyya loke abhijjhādomanassan”ti. Tattha katamo loko? Teva dhammā loko. Pañcapi upādānakkhandhā loko. Ayaṃ vuccati “loko”. Tattha katamā abhijjhā? Yo rāgo sārāgo…pe…  cittassa sārāgo—  ayaṃ vuccati “abhijjhā”. Tattha katamaṃ domanassaṃ? Yaṃ cetasikaṃ asātaṃ cetasikaṃ dukkhaṃ cetosamphassajaṃ asātaṃ dukkhaṃ vedayitaṃ cetosamphassajā asātā dukkhā vedanā—  idaṃ vuccati “domanassaṃ”. Iti ayañca abhijjhā idañca domanassaṃ imamhi loke vinītā honti paṭivinītā santā samitā vūpasantā atthaṅgatā abbhatthaṅgatā appitā byappitā sositā visositā byantīkatā. Tena vuccati “vineyya loke abhijjhādomanassan”ti.

Dhammānupassanāniddeso.

Suttantabhājanīyaṃ.